मधेश प्रदेशमा 'यादववाद' को राजनीतिले 'मधेशी एकता' कमजोर

नेपालको मधेश प्रदेश (प्रदेश नं. २) को राजनीति विगत दुई दशकदेखि मुलतः पहिचान र जातीयतामुखी आन्दोलनसँग गाँसिएको छ। तर यसैभित्र एक विशेष प्रवृत्ति उदाएको छ—“यादववादको राजनीति”। यादव समुदाय, जसले मधेशमा संख्यात्मक बहुलता (Central Bureau of Statistics, 2012) राख्छ, क्रमशः मधेशको प्रमुख राजनीतिक शक्ति धारक बन्न पुगेको छ। तर यो उदय मात्र शक्ति–सन्तुलनको प्रश्न नभई जातीय दम्भ, वर्चस्व प्रदर्शन र अन्य समुदायलाई पछाडि पार्ने प्रयासका रूपमा देखिन थालेको छ।

मधेशको समाज परम्परागत रूपमा बहुजातीय, बहुभाषिक र बहुसांस्कृतिक छ। तर भूमिप्रणाली, सामाजिक वर्चस्व र स्थानीय नेतृत्वमा सदियौँदेखि केही जातिहरूको प्रभुत्व रहँदै आएको थियो। यादवहरू ऐतिहासिक रूपमा कृषिप्रधान, गौ–पालन र स्थानीय तहमा प्रभावशाली जातिका रूपमा चिनिन्थे । (Chandra Kishore, 2015)

१९९० को प्रजातन्त्र पुनःस्थापनापछि राजनीतिक दलहरूको संगठन विस्तार गर्दा मधेशका गाउँ–बस्तीमा यादवहरू प्रमुख कार्यकर्ता र नेता बने। २०६२/०६३ को मधेश आन्दोलनपछि मधेशी दलहरूको उदयले त यादव समुदायलाई ठूला पार्टीको “मुख” बनाइदियो । (International Crisis Group, 2007; Karna, Yadav & Rijal, 2010–2015)

यादववाद भन्नाले यहाँ जातीय शक्ति–केन्द्रित राजनीति जनाइन्छ। मधेश जनआन्दोलनपछि समावेशीकरणको सवाल उठ्दा यादव समुदायका नेताहरूले आफ्नो जनसंख्या, ऐतिहासिक योगदान र आन्दोलनमा सक्रियता देखाएर नेतृत्वको “स्वाभाविक अधिकार” दाबी गरे। तर व्यवहारमा, यसले अन्य मधेशी जातिहरू—जस्तै मुसहर, पासी, दुसाध, मुस्लिम, राजपूत, तेली, साह, कुर्मी आदि—लाई पछाडि धकेल्ने अभ्यास सुरु गर्यो । (Karna, Yadav & Rijal, 2010–2015)

राजनीतिक नियुक्ति, चुनावी उम्मेदवारी वितरण र सरकारी संयन्त्रमा यादवहरूको उल्लेख्य पहुँच देखियो । यसले अन्य समुदायमा “मधेशमा पनि यादव मात्र पहिलो नागरिक, अरू दोस्रो दर्जा” भन्ने असन्तोष जन्मायो। (Nepal Election Commission, 2008, 2013, 2017, 2022)

सामाजिक सञ्जाल र जातीय दम्भ

हालसालै सामाजिक सञ्जाल (फेसबुक, टिकटक, इन्स्टाग्राम) मा “यादव चोक”, “यादव आर्मी”, “जय यादव” जस्ता ग्रुप/ह्यासट्यागहरू व्यापक छन् । कतिपय युवाले आफ्नो नाममा ‘Yadav’ अनिवार्य राखेर अन्य जातलाई ‘सामान्य’, ‘तल्लो’ भनेर देखाउने प्रवृत्ति अपनाएका छन्। ‘जातीय गौरव’ भन्ने नारा दिएर अरू जातसम्बन्धी अपमानजनक सामग्री पोष्ट गर्ने, टिकटकमा ‘यादवको शक्ति’, ‘यादव रगत’ भन्ने गीत–भिडियो बनाउने र अरूलाई ‘कमजोर’ देखाउने प्रवृत्ति बढेको छ। फेसबुकमा ‘यादव चौक’ लेख्ने वा प्रोफाइलमा ‘जय यादव’ राख्ने प्रचलन यसैको निरन्तरता हो।

भारत बिहारको राजनीतिलाई मधेशमा विजारोपणको सँंकेतको रुपमा पनि यसलाई देखिएको छ । भारतको विभिन्न प्रान्तका नेता, कलाकार, राजनीतिज्ञ वा अन्य त्यस्ता व्यक्ति जो यादव समुदायका हुन्छन, उनीहरु खोजी खोजी समाजिक सँजालमा बधाई दिने गरिएको पाईन्छ । आफ्नै देशको विभिन्न गौरवहरु (गैर यादव) लाई बधाई दिन आवश्यक ठान्दैनन्, यसले पनि केही त्यस्ता व्यक्तिहरुको मानसिकता उजागर भएको छ । 

यस्तो व्यवहारले मधेशको बहुल समाजमा जातीय द्वन्द्वको बीउ रोपिरहेको छ।

तथ्यांक र राजनीति

२०७८ को जनगणनाअनुसार मधेश प्रदेशको करिब १५.२% जनसंख्या यादव समुदायको छ । तर मधेशमा ३० भन्दा बढी अन्य जातजातिहरू छन्, जसमा दलित (मुसहर, दुसाध, पासी आदि), अन्य मधेशी समुदाय (कुर्मी, तेली, साह, तामाङ, थारू, मुस्लिम) उल्लेख्य छन्। (Central Bureau of Statistics, 2012)

तर प्रदेशसभामा निर्वाचित सांसद, नगर/गाउँपालिकाका प्रमुख–उपप्रमुख हेर्दा यादवहरूको अनुपात वास्तविक जनसंख्याभन्दा धेरै बढी छ। यही असमानता “यादववाद” को आरोपलाई थप सशक्त बनाउँछ।  (Nepal Election Commission, 2008, 2013, 2017, 2022; UNDP & NPC, 2020)

१. जातीय विभाजन: यादववादले मधेशभित्रै अर्को स्तरको जातीय खाडल सिर्जना अझै गरिरहेको छ ।
२. समावेशीकरणमा बाधा: दलित, मुस्लिम, पिछडिएका जातका मुद्दा छायामा परेका छन् (Chandra Kishore, 2015)।
३. नेतृत्वमा एकाधिकार: मधेश आन्दोलनको फल यादव नेतृत्वले मात्र पाए, अरू समुदायलाई ठाउँ दिइएन । विस्तारै यसलाई परिवर्तन गरिदै देखिदैछ ।  (International Crisis Group, 2007, 2017)
४. सामाजिक तनाव: सामाजिक सञ्जालमा फैलिएको दम्भपूर्ण प्रवृत्ति भौतिक जीवनमा झगडा, द्वन्द्व र असन्तोषको कारण बन्दैछ।

मधेश प्रदेशको बारा उपचुनावमा वर्तमान जनता समाजवादी पार्टी (जसपा) नेपालका अध्यक्ष उपेन्द्र यादव चुनाव लडदा लगभग सिँगो मधेशका यादवहरु बारामा वास लिएका थिए । जुनसुकै पार्टीका नेतृत्व, कार्यकर्ताहरु समुदायको हिसाबले मात्र उनलाई चुनाव जिताउन आधा महिनासम्म बाराको बास लिएका थिए । प्रदेशको सबै जिल्लासहित अन्य प्रदेशबाट समेत जातीय इमोशन देख्न पाइएको थियो । जसमा प्रतिद्धन्द्धी काँग्रेस, जनमत, एमाले, माओवादी लगायत अन्य विभिन्न दलका नेतृत्वहरु समेत यादवलाई जिताउन बारा पुगेको कथा छ । सोही ठाउँमा अन्य समुदायका नेतृत्व भएको भए यो रमिता हेर्न गाह्रो हुन्थ्यो । यसले समेत मधेशमा यादववादको राजनीतिलाई थप प्रमाण दिएको छ । 

सुधार र सम्भावना

यादववादको राजनीति लामो समय टिकाउ हुँदैन, किनकि मधेशको बहुल समाजले सहअस्तित्व र साझा नेतृत्व चाहन्छ। समावेशी उम्मेदवारी वितरण, दलित, महिला, मुस्लिम, पिछडिएका समुदायलाई समान अवसर, सामाजिक सञ्जालमा फैलिने जातीय दम्भविरुद्ध कडा नीति, शिक्षा र सचेतनामूलक अभियानमार्फत जातीय सहिष्णुता बढाउने आवश्यक छ।

मधेशको राजनीति मूलतः पहिचान र अधिकार–संघर्षको जगमा उभिएको हो। तर त्यसैभित्र “यादववाद” नामक जातीय वर्चस्ववादी सोच पलाउनु मधेशी एकतालाई कमजोर बनाउने खतरनाक संकेत हो। सामाजिक सञ्जालमा जातीय गौरवका नाममा अरूलाई तल देखाउने प्रवृत्ति रोकिएन भने मधेशमा अर्को किसिमको विभाजन र असन्तोष बढ्नेछ। त्यसैले मधेशी राजनीति जातीय एकाधिकारबाट मुक्त भई सबै समुदायको समान सहभागिता र पहिचानलाई मान्यता दिने बाटोतर्फ अघि बढ्न अपरिहार्य छ।

समाजिक सँजाल मार्फत हुने जातीय दम्भ प्रदर्शनको गतिविधिले मधेशी एकता कमजोर भएको छ । आज सम्मानीय अदालतको परमादेशपछि तिलबिलाएका मधेशका राजनीतिज्ञहरुलाई मधेश याद आउन थालेको छ । तर, जातीय राजनीतिले अझै एकताको पक्कड बनाउन सकिरहेको छैनन् । यसको मूल कारण पनि यादववादको राजनीति र जातीय दम्भ प्रदर्शनको नतिजा हो । 

मधेशको पहिचान कायम गराउन जसपा नेपालका अध्यक्ष उपेन्द्र यादवले लडेको त्यो ऐतिहासिक लडाईको परिणाम पनि देशमा संघीयता आएको छ । तर, उहाँका मातहतका केही नेतृत्वले जातीय राजनीतिमा सिमित गर्ने प्रयास अझै जारी राखेको पाईन्छ । 

---

लेखका सन्दर्भ समाग्री तथा स्रोतहरु

• Central Bureau of Statistics. (2012). National Population and Housing Census 2011 (2068 B.S.): National Report. Kathmandu: Government of Nepal.

• Chandra Kishore. (2015). Nepal ko Madheshi Rajniti: Ek Samajshastriya Adhyayan. Kathmandu: Sajha Prakashan.

• International Crisis Group. (2007). Nepal’s Troubled Terai Region (Asia Report No. 136). Brussels: ICG.

• International Crisis Group. (2017). Nepal’s Troubled Tarai Region: Update. Brussels: ICG.

• Karna, M. L., Yadav, S., & Rijal, C. (2010–2015). Madhesh Andolan ra Samajik Rupantar [Various articles and research papers]. Janakpur: Local Research Publications.

• AI (ChatGpt)

• Nepal Election Commission. (2008, 2013, 2017, 2022). Election Results Data. Kathmandu: Government of Nepal.

• Onlinekhabar, Setopati, Kantipur Daily, & The Kathmandu Post. (2015–2024). News reports and analysis on Madhesh politics and caste dynamics. Kathmandu: Media Publications.

• United Nations Development Programme (UNDP) & National Planning Commission. (2020). Nepal Human Development Report 2020: Beyond Graduation. Kathmandu: UNDP & NPC.